Zdrowie psychiczne dzieci

Po pierwsze zapobiegać. Uważnie obserwować rozwój dziecka i wychodzić naprzeciw jego psychologicznym potrzebom rozwojowym. Czynnikami chroniącymi dziecko przed zaburzeniami psychicznymi są:

• Skupianie na dziecku pełnej uwagi, 
• Chwalenie dziecka,
• Okazywanie mu miłości,
• Rozmawianie o uczuciach dziecka oraz o ważnych dla niego sytuacjach życiowych, 
• Dawanie dziecku przykładu sobą: czyli jak radzimy sobie ze złością, jak rozmawiamy o emocjach, jak odżywiamy się prawidłowo, jak akceptujemy siebie i innych,
• Chronienie dziecka przed konfliktami rodzinnymi.
   

Zdrowie psychiczne dzieci w znacznej mierze zależy od wpływu rodziny, szkoły i rówieśników. Zdrowa psychika kształtuje się̨ u dziecka dzięki pozytywnym doświadczeniom w toku jego rozwoju i poznawania świata. Szczególnie pomocne mogą zatem stać się dobrze skonstruowane programy przedszkolne, szkolne i rodzinne w przeciwdziałaniu zaburzeniom psychicznym i osobowościowym dzieci. Zatem działaniami z zakresu prewencji należałoby objąć najbliższe otoczenie dziecka: rodziców oraz nauczycieli, aby stawali się kompetentnymi wychowawcami. 

Właściwości i zdolności, jakimi charakteryzują się zdrowe psychicznie dzieci, można przedstawić na podstawie badań Jellinek, Patel i Froehle, którzy wymienili między innymi: zdolność do przeżywania i wyrażania szerokiego wachlarza emocji, pozytywna samoocena, szacunek do innych, poczucie bezpieczeństwa, zdolność do funkcjonowania zgodnie z normą rozwojową dla danego etapu rozwoju, zdolność do inicjowania i podtrzymywania znaczących, głębszych relacji. 

Opisując zdrowie psychiczne dzieci, należy pamiętać, że jest ono integralną częścią̨ zdrowia fizycznego. Zdrowie fizyczne bowiem wpływa na powodzenia szkolne zarówno w sferze nauki jak i kontaktów z rówieśnikami. Oba obszary determinują przeżywane emocje, myślenie a także zachowanie. Dzieci z fizycznymi dolegliwościami zdrowotnymi z powodu licznych ograniczeń są bardziej narażone niż dzieci sprawne fizycznie na zaburzenia depresyjne. 

Ze względu na to, że szkoła może wzmacniać́ zdrowie psychiczne dzieci poprzez obserwacje, uważność i niejednokrotnie większe kompetencje diagnostyczne nauczyciela niż rodzica, a z drugiej strony może je powodować lub nasilać toksycznymi relacjami, warto dokonać opisu tego obszaru życia dziecka. Analizę należałoby zacząć od relacji między rówieśnikami w szkole. Według Światowej Organizacji Zdrowia, przemoc rówieśnicza jest uznawana za najpoważniejszy czynnik ryzyka zdrowia psychicznego związany ze szkołą.

Przemoc rówieśnicza przyczynia się do narastania wielu poważnych problemów w obszarze zdrowia psychicznego i zaburzeń m.in. do depresji, zaburzeń lękowych w tym fobii szkolnej, do zaburzeń psychosomatycznych (bóle głowy, brzucha), obniżenia poczucia własnej wartości, a nawet do prób samobójczych i samobójstw dokonanych. W tej sytuacji szkoła, a dokładnie środowisko pedagogiczne świadome zagrożeń może wpływać na wzmacnianie czynników ochronnych dzieci przed zaburzeniami u dzieci. Wpływ na zdrowie psychiczne dzieci m.in. będzie miało poczucie przynależności do grupy szkolnej, do rówieśników, gdyż stanowi o dobrym przystosowaniu społecznym dziecka. 

Należy podkreślić, że więź z rówieśnikami przyczynia się także do budowania poczucia tożsamości, samooceny i akceptacji siebie, gdyż nawiązuje się je poprzez bliskie, przyjazne relacje z rówieśnikami i nauczycielami. Ponadto wpływ na dobre samopoczucie dziecka a tym samym jego nastrój i w efekcie zdrowie psychiczne ma przyjazna atmosfera w klasie, którą tworzą zarówno uczniowie jak i nauczyciele. Nie mniej istotne jest uczenie dzieci w szkole zachowań prospołecznych, które wpływają na rozwój społeczny dzieci. Niesienie pomocy innym buduje poczucie odpowiedzialności za drugiego człowieka, pozytywną samoocenę, zaspakaja potrzebę bycia ważnym, potrzebnym i użytecznym, daje pozytywne informacje zwrotne o swojej sprawczości. 

Jedną z podstawowych zasad dbania o zdrowie psychiczne dzieci jest kultywowanie zasady: „w zdrowym ciele, zdrowy duch”, zatem niezmiernie ważna jest praca nad zdrowiem fizycznym poprzez m.in. aktywność fizyczną, sport, prawidłowe odżywianie, właściwa liczba godzin snu, zachowanie prawidłowego rytmu dobowego, umiejętność wypoczywania, relaksowania się. Mocny organizm wzmacnia zdrowie psychiczne i jest najsilniejszym czynnikiem ochronnym.  Nierozładowany stres skutkuje kumulacją negatywnych emocji i wpływa w sposób znaczący na zdrowie fizyczne. 

Coraz częściej dzieci same sygnalizują rodzicom chęć wizyty u psychologa. 

Psychoedukacja szkolna wyposaża ich w wiedzę, że zdrowie psychiczne jest tak samo ważne jak fizyczne. Obecnie to raczej rodzice miewają więcej zastrzeżeń, stereotypów i niechęci, przez co zdarza się, że zbyt późno interweniują. Z pewnością o zdrowiu psychicznym dzieci decydować będzie także dostępność do profesjonalnej pomocy, czyli psychologa, psychiatry, czy to pedagoga i psychologa szkolnego. Jak wiadomo, leczenie dzieci nie należy do zadań́ szkoły, jednak szkoła jako ważna instytucja w kształtowaniu osobowości dziecka powinna posiadać wykwalifikowaną kadrę, potrafiącą dostrzec niepokojące symptomy, wiedzieć jak dyskretny sposób i do kogo skierować ucznia a po ewentualnym powrocie z leczenia np. szpitalnego, wiedzieć w jaki sposób pomóc w ponownej adaptacji do szkolnego życia. 

W niniejszej analizie zdrowia psychicznego dzieci, wspominano wyżej ogólnie o ważnym jego aspekcie, a mianowicie o regulacji emocjonalnej. To istotny obszar, gdyż samoświadomość swoich procesów emocjonalnych, jakie zachodzą pod wpływem różnych zdarzeń, pozwoli dziecku rozumieć co się z nim dzieje. Właściwe zarządzanie emocjami sprzyja w podejmowaniu racjonalnych decyzji, bez ulegania wewnętrznym impulsom. Nabywanie kompetencji z zakresu zarządzania psychiką, emocjami jest skutecznym sposobem ochrony dzieci przez psychicznymi kryzysami. 

Zapoznając dziecko z zarządzaniem własnymi emocjami, należy zacząć́ od wprowadzenia je w poznanie alfabetu emocjonalnego, czyli nazywania poszczególnych emocji, odróżniania i różnicowania. Nabycie umiejętności nazywania emocji pełni niezbędną funkcje adaptacyjną. Zdolność ta wyposaża dziecko w wiedzę, jaką informację za sobą niesie dana emocja, co może ona oznaczać, jak nią pokierować, a w konsekwencji jak „wyprowadzać z siebie” nieprzyjemny stan w sposób konstruktywny, a nie destrukcyjny.

Niewłaściwie wyuczone sposoby radzenia sobie z emocjami mogą skutkować między innymi samookaleczeniami. 

Napięcia psychofizyczne, ból psychiczny, kiedy jest dla dziecka nie do wytrzymania powoduje, że szuka ono dostępnych i znanych mu sposobów jego rozładowania. Należy wskazać i wytłumaczyć dziecku, że autodestrukcyjne rozładowania tworzą błędne koło, gdyż nawet jeśli przyniosą ulgę, to na krótką chwilę, po czym wrócą ze zwielokrotnioną mocą. Należy również przekazać, że konstruktywne rozładowania nie tylko nauczą prawidłowych reakcji, ale i uwolnią długotrwale od psychonapięć. 

Dziecko ma prawo nie rozpoznawać swoich emocji, gdyż niejednokrotnie dorośli nie posiadają takiej wiedzy i umiejętności, a co dopiero dziecko, które wkracza w świat emocjonalnego chaosu, a nie jednokrotnie nie ma kto dziecka wyposażyć w te zdolności, jeśli sam rodzic nie rozumie swoich stanów psychoemocjonalnych. Jest to zatem umiejętność trudna nie tylko dla dziecka, gdyż w jednej chwili zwykle czujemy więcej niż̇ jedną emocję. Z pomocą̨ osoby o wysoko rozwiniętej inteligencji emocjonalnej, można uczyć́ dziecko rozpoznawania i akceptowania emocjonalnego świata. Osobą taką, która dziecku daje wsparcie emocjonalne i uczy podróżować po swoim wewnętrznym świecie powinien być odpowiednio przygotowany nauczyciel i rodzic. Istotnym jest, aby dorośli, będący edukatorami dziecka emocji, sami wiedzieli i przekazywali dzieciom wiedzę o naturalności przeżywania emocji adekwatnych do sytuacji, uświadamiania, że te negatywne emocje, też są potrzebne. 

Istotne jest zatem uczenie dzieci samokontroli, instruując je w treningu uważności, a ponadto  dostarczać dziecku technik i narzędzi do radzenia sobie z emocjami, takimi jak wizualizacja, czy metoda self – reg. Założeniem jej jest, że trudne zachowanie dziecka jest wynikiem przeciążenia stresem, czyli zachwianą równowagą̨ pomiędzy stanem pobudzenia, a ilością̨ doświadczanych bodźców, a drogą do zmiany negatywnego zachowania, może być́ wsparcie dziecka w rozpoznaniu źródeł stresu i pomoc w zrównoważeniu napięcia i poziomu energii. 

Zdolność samouspokajania się jest bardzo istotnym czynnikiem radzenia sobie z trudnymi stanami emocjonalnymi. 
Aby te wszystkie umiejętności dziecko posiadło, niezbędna jest jednak praca dorosłych nad sobą, własna świadomość siebie i swoich uczuć, gdyż nie można nauczać dziecka czegoś, czego sam dorosły nie jest nauczony. Zdrowie psychiczne dzieci jest uwarunkowane wieloma czynnikami, ale w największym stopniu uwarunkowane jest kompetencjami psychologicznymi rodziców, nauczycieli i wychowawców.

– Dr Joanna Hałaj, psycholog, psychoterapeuta, nauczyciel akademicki.